XX asr boshlaridagi o‘zbek ziyolilarining ichida Elbek (Mashriq Yunusov, 1898–1942) alohida ajralib turadi. Ayniqsa, uning o‘zbek tilining himoyasi yo‘lidagi qator tadqiqotlari har qanday tahsinga loyiqdir. Jumladan, u “Turkiston”, “Qizil bayroq” gazetalari hamda “Inqilob” va “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnallarida e’lon qilgan maqolalarida o‘zbek tiliga asrlar mobaynida kirib kelgan so‘zlarning o‘rniga sof turkiycha shakllarni taqdim etadi. Elbekning o‘zi buning sabablari haqida to‘xtalib: “Matbuotimizda, to‘g‘risini aytganda bosilmoqda bo‘lg‘on kitob, jurnal va gazetalarimiz, eski holidan o‘xshatib bo‘lmasliq darajada o‘zgarib, kundan kunga yuksalib, kengayib boradir. Bir vaqtlar, yaramas, yanglish iboralar, arabiy, forsiy so‘zlar va turkcha so‘zlar ham uchrayturg‘onning, “ni”, “moq”, “mak” kabi qo‘shimcha va masdar belgilarini o‘z yerlariga qo‘yilmag‘on tubsiz safsatalar bilan to‘lib chiqqon kitoblar o‘rnig‘a, bu kun (garchi butunlay yanglish yo‘q deb aytib bo‘lmasa-da) anchagina yo‘lg‘a qo‘yilg‘on kitob, jurnal va gazetalar bosilib turadir. Bu ish, bizning keyingi 3–5 yil orasida heyli yuksalganimizni ko‘rsatishga taniq (isbot, misol – M.Alijonov) bo‘la oladir. Biroq biz, bu yuksalishga yuz tutg‘on adabiyotimizni, ustidan qarab, sonini sanab, ko‘nglimizni quvontirib borg‘onimizda, bu kun bo‘lmasa ertaga bir turli ehtiyotsizliklar bilan tub yo‘limizg‘a egri chiziqlar ham chizib qo‘yishimiz mumkindir. Mana shunday yanglish yo‘llardan yosh matbuotimizni qutqazish va uni to‘g‘ri, foydali bir yo‘lg‘a solish uchun oz bo‘lsa-da biz tilning tub negizi va yasalishdag‘i ruhiy hamda uning ingichkaligi bilan tanishmoq tegishdir (lozimdir – M.Alijonov). Hozirda matbuotimizda soddalashgan va arabiy, forsiy so‘zlarning o‘rnig‘a turkiy so‘zlar ishlana boshlag‘on esa-da, shu oling‘on so‘zlarning ko‘pi arab, forsiy so‘zida (tilida – M.Alijonov) anglashilg‘on ma’noning juda (xuddi – M.Alijonov) o‘zi bo‘la olmay qoladir. Bundan boshqa til-imlo qoidalarida esa tub qoidaga teskari o‘laroq tuzilgan yanglish va g‘oyat fahsh so‘zlar ham uchrab turadir… Tilimiz orasida hali arab, forsning bo‘yunturug‘i ostida ezilmagan erkinli ravishda yashab kelmakda bo‘lg‘on shunday nuqul (xolis) turkiy ma’nog‘a boy so‘zlar, turli o‘simlik, jonivorlar uchun xos atalib qo‘yulg‘on atamalar bordirkim, buning arabning “Makkasi”, forsning “Mashhadi”dan ham topilishi mumkin emasdir” deb yozgan holda, “Turkiston” gazetasida maxsus tarzda “Lug‘at va atamalar bobi”ni ochishni taklif etdi va bunda keng jamoatchilikni ishtirok etishga chaqirdi.

“Lug‘at va atamalar bobi” “Turkiston” gazetasining 1923-yilgi 168, 169, 174, 177, 180, 183, 188, 191, 198, 199-sonlarida chop etilgan bo‘lib, unda arab, fors va rus tillaridagi jami 550 ta so‘zning sof turkiycha shakllari taqdim etilgan. Biz quyida ushbu lug‘atdan ba’zilarini keltirmoqdamiz.

Elbekning ushbu lug‘ati ilk bor bugungi kun o‘quvchilari e’tiboriga havola etilmoqda.

Lug‘at va atamalar

Nashrga tayyorlovchi: Muslimbek ALIJONOV,

tarix fanlari bo’yicha falsafa doktori